Stanisławski (właśc. Bratman) Stanisław (1870–1941), aktor, reżyser, dyrektor teatru, pedagog.
Ur. 22 X 1870 (wg Spisu Ludności Miasta Krakowa z r. 1910) lub 6 IX 1870 (wg aktu zgonu z USC Warszawa-Śródmieście) w Warszawie, w zamożnej rodzinie. Był synem Joachima Jerzego Bratmana, właściciela firmy drukarskiej, i Pauliny z Warszewskich (a nie: Warsznowskich).
S. uczył się w gimnazjum w Warszawie, następnie odbył jednoroczną służbę w armii rosyjskiej. Przez pewien czas pracował jako drukarz. Do zawodu aktorskiego przygotowywał się pod kierunkiem Władysława Szymanowskiego i Józefa Kotarbińskiego w klasie dykcji i deklamacji przy Warszawskim Tow. Muzycznym. W l. 1898–9, pod przybranym nazwiskiem Stanisławski, grał z powodzeniem w amatorskim zespole Tow. Miłośników Sceny w Warszawie; od tego czasu używał na scenie tego pseudonimu. Dn. 15 IX 1898 debiutował w Teatrze Miejskim w Krakowie rolą Edwina w „Odludkach i poecie” Aleksandra Fredry. Dn. 22 IX t.r. wystąpił tamże w roli Horacego w „Hamlecie” W. Shakespeare’a, a w grudniu r.n. w roli Alfreda w „Wielkim człowieku do małych interesów” Fredry. Nie został jednak przyjęty do zespołu; do końca sezonu występował w objazdowym teatrze Adolfiny Zimajer w Król. Pol. i w Rosji.
Od października 1900 do marca 1903 grał S. w Teatrze Miejskim we Lwowie, za dyrekcji Tadeusza Pawlikowskiego; pierwszą jego rolą był Birbancki w „Dożywociu” Fredry. Odtwarzał postaci zarówno amantów jak i bohaterów w repertuarze komediowym i dramatycznym, a także role charakterystyczne. Wystąpił m.in. jako: Kasztelan („Zaczarowane koło” Lucjana Rydla), Leander („Dziewczyna sędzią” Franciszka Zabłockiego), Genio („Pan Damazy” Józefa Blizińskiego), Tarełkin („Sprawa” A. Suchowo-Kobylina), Don Manuel Arias („Ruy Blas” V. Hugo), Albin („Śluby panieńskie” Fredry), Floryzel („Zimowa opowieść” Shakespeare’a), Ozryk („Hamlet” Shakespeare’a), Widmo („Wesele” Stanisława Wyspiańskiego). Podczas dwóch sezonów w teatrze lwowskim zyskał sympatię publiczności. W sezonach 1904/5–1916/17 występował ponownie w Teatrze Miejskim (od r. 1909 im. Juliusza Słowackiego) w Krakowie, będąc wówczas jednym z najczęściej obsadzanych aktorów. Oprócz ról komediowych grał role dramatyczne: tytułową w „Kordianie” Juliusza Słowackiego, Horacego („Hamlet” Shakespeare’a), Zbigniewa („Mazepa” Słowackiego), Szczęsnego („Horsztyński” Słowackiego), Adolfa („Dziady” A. Mickiewicza), Mówcę i Przodownika („Wyzwolenie” Wyspiańskiego), Jukliego („Sędziowie” Wyspiańskiego), Łąckiego („Złote runo” Stanisława Przybyszewskiego), Poetę, Dziennikarza, Stańczyka („Wesele” Wyspiańskiego).
W r. 1905 rozpoczął S. pracę pedagogiczną: uczył aktorstwa w Szkole Dramatycznej Michała Przybyłowicza w Krakowie i udzielał lekcji prywatnych. We wrześniu 1911 debiutował w Teatrze im. Słowackiego jako reżyser „Panną Maliczewską” Gabrieli Zapolskiej; wystawił na tej scenie ponad osiemdziesiąt sztuk. Reżyserował również spektakle w Akademickim Kole Artystycznym Miłośników Dramatu Klasycznego oraz przedstawienia na cele dobroczynne w ramach imprez organizowanych przez Syndykat Dziennikarzy. W r. 1912 został wybrany na skarbnika Związku Artystów i Artystek Polskich (ZAAP). T.r. grał też w objazdowym Artystycznym Teatrze Ludowym pod kierunkiem Dantego Baranowskiego. W sezonie 1917/18, z rekomendacji Polskiego Tow. Teatralnego objął, wspólnie z Franciszkiem Frączkowskim, dyrekcję Teatru Polskiego w Łodzi. Grał tu m.in. tytułową rolę w „Kajusie Cezarze Kaliguli” Karola H. Rostworowskiego, Prezesa („Kordian” Słowackiego), księcia Myszkina („Idiota” F. Dostojewskiego), tytułową rolę w „Hamlecie” Shakespeare’a we własnej reżyserii. Teatr, dzięki starannemu repertuarowi, regularności premier i dobremu zespołowi aktorskiemu, cieszył się zainteresowaniem publiczności. Recenzje łódzkich krytyków były jednak zróżnicowane, choć S-ego uznawano za najbardziej utalentowanego artystę w zespole. Mimo dotacji magistratu teatr nie był w stanie się utrzymać; w kwietniu 1918 rozwiązano umowę ze S-m, ale we wrześniu podjął on tę pracę ponownie, by ostatecznie zrezygnować po paru tygodniach, raz jeszcze z przyczyn finansowych.
W r. 1919 wrócił S. na stałe do Warszawy. Początkowo reżyserował i grał w Teatrze Letnim, m.in. jedną ze swych popisowych ról – Napoleona w „Madame Sans-Gêne” V. Sardou. We wrześniu t.r. zaangażował się jako aktor i reżyser do Teatru Polskiego i Małego, którymi kierował Arnold Szyfman. Należał do tego zespołu do końca sezonu 1932/3. Od września do listopada 1922 oraz od r. 1923 uczył dykcji i gry scenicznej w Szkole Dramatycznej przy Konserwatorium Muzycznym w Warszawie, a po jej reorganizacji od r. 1932 w Państw. Inst. Sztuki Teatralnej (PIST, do r. 1939). Jesienią 1931 wspomógł finansowo Teatr Artystów pod patronatem Związku Artystów Scen Polskich (ZASP; teatr działał od września 1932 do stycznia r.n.). W sezonach 1933/4–1935/6 grał i reżyserował na scenach Tow. Krzewienia Kultury Teatralnej; w l. 1936–9 był w zespołach Teatru Narodowego i Nowego. W teatrach warszawskich aktorstwo S-ego uległo znaczącej przemianie. Pozostając nadal mistrzem dykcji i «okrągłego gestu», pogłębił realizm psychologiczny odtwarzanych postaci. Najczęściej występował wówczas w repertuarze komediowym w rolach charakterystycznych m.in. jako Tholosan („Nasi najserdeczniejsi” Sardou), Piotr Cauchon („Święta Joanna” G. B. Shawa), Hrabia („Nowi panowie” R. Flersa i G. Caillaveta), Henryk Topolski („Lekkomyślna siostra” Włodzimierza Perzyńskiego), Sir Ralph Bloomfield-Bonigton („Lekarz na rozdrożu” Shawa), Kanclerz („Król Dagobert” A. Rivoire’a), Jaś („Ich synowa” Adama Grzymały-Siedleckiego), Pułkownik („Cyganeria warszawska” Adolfa Nowaczyńskiego), Prezydent sądu („Wilki w nocy” Tadeusza Rittnera), Baron („Nie igra się z miłością” A. Musseta), Pagatowicz („Grube ryby” Michała Bałuckiego). Szczególnym uznaniem cieszył się S. jako wykonawca ról w komediach Fredry. Był autorytetem w interpretacji wiersza fredrowskiego, który mówił «prosto i zwyczajnie, z zachowaniem melodii i rytmu» (Halina Drochocka). Już jako młody aktor grał Albina i Gustawa („Śluby panieńskie”) czy Lubomira („Pan Geldhab”); później, w przedstawieniach we własnej reżyserii, był tytułowym Panem Jowialskim i Benetem, a przede wszystkim Radostem („Śluby panieńskie”); tę ostatnią rolę grał «ubrany z francuska, z nieodłączną chusteczką w ręku […] nie miał w sobie nic z szumnego polonusa, był wykwintnym starszym światowcem, bon viveur’em, pełnym humoru, dowcipu, tolerancji» (Jan Kreczmar). Jako aktor komediowy był S. ulubieńcem stolicy. Zapisał się też rolami epizodycznymi: suflerem Skrzypalskim („Wojciech Bogusławski i jego scena” Wincentego Rapackiego) czy Kelnerem („Nigdy nie można przewidzieć” Shawa). Z kolei talent do ról dramatycznych wraz z cierpkim, ironicznym humorem ujawniał w przedstawieniach reżyserowanych przez Leona Schillera, np. jako Sędzia („Przedmieście” Franciszka Langera), Pan Pobratymski („Dzieje grzechu” wg Stefana Żeromskiego), Schindler („Igraszki muzyczne” R. Mackenziego), Pastor („Dorota Angermann” G. Hauptmanna, gościnny występ w Teatrze Ateneum, 1933). Jego ostatnią rolą był Ksawery („Prawdziwe życie Anny” Jerzego Zawieyskiego).
Jako reżyser był S. tradycjonalistą: stronił od innowacji, polegał na aktorze, dbał o szczegóły inscenizacyjne. Poza utworami Fredry reżyserował m.in.: „Spazmy modne” Wojciecha Bogusławskiego, „Naszych najserdeczniejszych” Sardou, „Miłość czuwa” Flersa i Caillaveta, „Króla Dagoberta” A. Rivoire’a, „Simone” J. Devala, „Włamanie” i „Spadkobiercę” Grzymały-Siedleckiego, „Lekkomyślną siostrę” Perzyńskiego, „Wilki w nocy” Rittnera, „Miłość bez grosza” Stefana Kiedrzyńskiego, „Doktor Julię Szabo” L. Fodora. Pojawiał się także w epizodach polskich filmów fabularnych, np. w „Dziejach grzechu” (1933), a także w słuchowiskach radiowych, m.in. w tytułowej roli w „Klubie Pickwicka” K. Dickensa (1939). W r. 1924 został powołany do komisji ds. ujednolicenia wymowy scenicznej przy ZASP-ie, od r. 1925 był członkiem zasłużonym ZASP-u, w r. 1936 wybrano go do Naczelnej Rady Artystycznej. W środowisku teatralnym słynął też jako doskonały pedagog, uczący praw dykcji i interpretacji, poświęcający wiele uwagi stylowemu gestowi i zasadom noszenia kostiumu. Niewysoki, o okrągłej twarzy, małych, niebieskich oczach, S. wyróżniał się na scenie elegancją gestu i precyzją ruchu, dysponował ciekawym głosem i świetną dykcją. Uważano go za wyrocznię dobrego smaku i wytworności. «Sposobem bycia, noszenia się, należał […] do minionej epoki mistrzów […] Pawlikowskich, Kamińskich, Rapackich, Kotarbińskich. Nienagannie skrojony garnitur, getry, laseczka, monokl […], dawały obraz wytwornego, acz nieco staroświeckiego pana» (Wiesław Mirecki).
Po wybuchu drugiej wojny światowej S. współpracował z konspiracyjnym PIST-em, kontynuował lekcje gry aktorskiej, a od lutego 1940 uczestniczył w pracach tajnego Zespołu Studyjnego, kierowanego przez Edmunda Wiercińskiego. Ze względu na żydowskie pochodzenie musiał się ukrywać; jednak do końca życia udzielał lekcji aktorstwa w swoim prywatnym mieszkaniu. Zmarł w Warszawie jako wdowiec 10 I 1941 w niewyjaśnionych okolicznościach (Z. Nowakowski). Jego grób znajduje się na cmentarzu Powązkowskim (kw. 26–I–172).
S. był żonaty z Józefą (nieznanego nazwiska, ur. w Pradze). Prawdopodobnie nie pozostawił potomstwa.
Fot. prywatne i w rolach: B. Jag., IS PAN, Muz. Teatr, w W.; – Słown. Teatru Pol. (bibliogr.); – Cmentarz Powązkowski; Gembala H., Solańska-Szczepanik K., Repertuar Teatru Miejskiego w Krakowie 1905–1913, W. 1990; Olszewicz, Lista strat kultury pol.; Solarska-Zachuta A., Repertuar teatru krakowskiego 1899–1905, W. 1979; – Boy-Żeleński T., Pisma, W. 1963–75 XX–XXVIII; Dzieje teatru polskiego, Red. T. Sivert, W. 1988 IV/2; Historia filmu polskiego, W. 1988 II; Krasiński E., Stefan Jaracz, W. 1983; tenże, Teatr Polski Arnolda Szyfmana 1913–1939, W. 1991 (liczne fot.); tenże, Warszawskie sceny 1918–1919, W. 1976; Kuligowska-Korzeniewska A., Scena obiecana. Teatr Polski w Łodzi 1844–1918, Ł. 1995; Marczak-Oborski T., Teatr w Polsce 1918–39, W. 1984; Michalik J., Dzieje teatru w Krakowie w latach 1893–1915. Teatr Miejski, Kr. 1985–7 I–II; Poskuta-Włodek D., Trzy dekady z dziejów sceny. Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie w latach 1914–1945, Kr. 2001; Słonimski A., Gwałt na Melpomenie, W. 1982; Teatr Polski w Warszawie 1913–23, W. 1923 s. 75–6; Teatr przy ulicy Cegielnianej. Szkice z dziejów sceny łódzkiej 1844–1978, Red. S. Kaszyński, Ł. 1980; W cieniu Teatru Miejskiego, Kr. 1987 V cz. 2 vol. 3; Wilski Z., Polskie szkolnictwo teatralne 1811–1944, Wr. 1978; Wysiński K. A., Związek Artystów Scen Polskich 1918–1950, Wr. 1979; – Estreicher K., Flach J., Sprawozdanie Komisji Teatralnej w Krakowie, Oprac. D. Poskuta-Włodek, W. 1992; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; – Drohocka H., Ze wspomnień, „Pam. Teatr.” 1991 z. 3–4; Kreczmar J., Notatnik aktora, W. 1966; Pronaszko A., Zapiski scenografa, Oprac. J. Timoszewicz, W. 1976; Siedlecki-Grzymała A., Z teatrów warszawskich, W. 1972; Lechoń J., Cudowny świat teatru, Oprac. S. Kaszyński, W. 1981; Nieznane listy pisarzy i aktorów polskich do Konstantego Stanisławskiego, „Pam. Teatr.” 1951 z. 2; – „Pam. Teatr.” 1973 z. 3–4 s. 447, 450, 455, 477, 1995 z. 1–2 s. 6–8, (fot. zbiorowa) s. 46–7; „Teatr” 1962 nr 20 (W. Mirecki), 1966 nr 13; – AP w Kr.: sygn. TM–56 (ubezpieczenia i emerytury S-ego); Arch. Artyst. i B. Teatru im. J. Słowackiego w Kr.; IS PAN: Afisze teatr.; USC W.-Śródmieście: Akt zgonu S-ego 1/25/41 (odpis w posiadaniu redakcji Słown. Biogr. Teatru Pol.).
Grażyna Chmielewska